„Jaki jestem?” „Co potrafię, jakie są moje możliwości?” „Czy dam sobie radę z tym zadaniem?” – tego typu pytania zadajemy sobie niemal codziennie. Oceniamy siebie, swoje możliwości – intelektualne, społeczne, swój wygląd. Dokonujemy oceny siebie, czyli tzw. samooceny. Proces kształtowania samooceny trwa przez całe życie i ma na niego wpływ szereg czynników. I tak jak na samoocenę wpływa wiele aspektów, tak też ona sama jest nie bez znaczenia dla naszego funkcjonowania np. w domu, w pracy czy też w szkole.

Problem ten dotyczy zarówno dorosłych jak i dzieci, a w przypadku tych drugich jest jednym z powodów, dla których rodzice szukają pomocy u psychologów czy pedagogów. „Moje dziecko jest takie mądre, a w siebie nie wierzy”, „Wiem, że mój syn może dużo, ale czasami myślę, że się przecenia i jest za bardzo „hej do przodu”. Samoocena zaniżona, samoocena zawyżona czy też adekwatna – jaki jest ich związek z nauką w szkole?

Uczeń z samooceną adekwatną

·    wierzy w siebie i swoje możliwości
·    zna swoje możliwości i ograniczenia (mocne i słabe strony)
·    potrafi dostosować swoje aspiracje do swoich możliwości (nie upiera się, że wygra konkurs ortograficzny, jeśli nie opanował dobrze zasad poprawnej pisowni)
·    potrafi przyjmować krytyczne uwagi na swój temat, jak również komplementy
i pochwały
·    ma gotowość do rozwijania swoich zainteresowań i poszerzania zakresu wiedzy
·    w kontaktach z innymi dziećmi wykazuje się otwartością i zrozumieniem dla ich potrzeb, nie udaje kogoś kim nie jest
·    potrafi korygować swoje błędy i negatywne zachowania pod wpływem konstruktywnej krytyki
·    w sytuacjach stresowych (np. egzamin) ma skłonność do przyjmowania zadaniowych strategii radzenia sobie ze stresem – koncentruje się na problemie i szuka sposobów jego rozwiązania, „stawienia mu czoła”

Uczeń z samooceną zawyżoną

·    ma skłonność do podejmowania zadań, którym nie zawsze jest w stanie sprostać (przecenia swoje siły i możliwości, np. jest pewny, że w czasie jednego popołudnia opanuje materiał na sprawdzian semestralny z angielskiego, choć do tej pory nie uczył się regularnie)
·    za swoje niepowodzenia lub porażki obwinia czynniki zewnętrzne („nie zdałem tego egzaminu, bo zadania były dziwnie sformułowane”) albo inne osoby („pani od przyrody niesprawiedliwie mnie ocenia”), nie widzi w tym swojej winy
·    w kontaktach z rówieśnikami może dominować, ale może być również przez nich odrzucany „Nikt nie lubi Michała, bo on się przechwala, że z wszystkiego jest taki najlepszy, a wcale nie jest”
·    stawiając sobie za wysoką poprzeczkę niejednokrotnie doświadcza uczucia frustracji – gdy okazuje się, że nie było tak łatwo, jak przypuszczał
·    w jego przekonaniu sukces jest czymś, co mu się należy „ja zawsze wygrywam i jestem najlepszy”, stąd też często nie przykłada się do powierzonych mu zadań, np. nie uczy się do klasówki z matematyki, bo dotychczas miał z niej same piątki

Uczeń z samooceną zaniżoną

·    nie wierzy w siebie i swoje możliwości
·    ma trudności z rozpoznaniem i nazwaniem swoich mocnych stron i potrzeb
·    ma przekonanie o tym, że jego możliwości są niskie, często jest ono wzmacniane przez osoby z otoczenia („nie umiem nic z matmy, jestem beznadziejny i kiedy jestem przy tablicy wszyscy się ze mnie śmieją”)
·    brak wiary we własne możliwości, sprawia, że dziecko nie angażuje się w różne aktywności, jego twórczość i otwartość na zdobywanie wiedzy są zahamowane przez lęk i obawę przed niepowodzeniem
·    jest wyczulony na krytykę, ma skłonność do koncentrowania się na porażkach i negatywnych aspektach różnych doświadczeń
·    w kontaktach z rówieśnikami często czuje się wyizolowany („nikt mnie nie lubi”), a jednocześnie sam ma skłonność do izolowania się i wycofania
·    w sytuacjach stresowych dominują strategie unikowe – ich celem jest uniknięcie wykonania jakiejś czynności lub zadania – w tym celu dzieci mogą posuwać się np., do kłamstwa 
·    mogą pojawiać się objawy somatyczne stresu – bóle głowy, nudności, zaburzenia snu

Samoocena i funkcjonowanie w szkole wpływają na siebie wzajemnie. To, jak dziecko ocenia swoje siły, może decydować o tym, jakich zadań będzie się podejmować, jak będzie radziło sobie ze stresem i funkcjonowało w grupie. Z drugiej strony te wszystkie aspekty i wydarzenia z nimi związane, będą miały wpływ na samoocenę – to jak wypadnie w tych zadaniach, jak sprawdzi się w roli kolegi itd. Tym artykułem zapoczątkowujemy serię dotyczącą samooceny dziecka – etapów jej kształtowania, wpływu na funkcjonowanie
i wreszcie roli rodziców w jej budowaniu. Kolejne artykuły już wkrótce, zapraszamy do lektury.

Anita Janeczek-Romanowska, psycholog

Wychowanie ucznia - przeczytaj pozostałe nasze artykuły.

Rozwój dziecka w wieku szkolnym - kliknij tutaj.

Masz dziecko w przedszkolu ? - zajrzyj tutaj