Rozwój dzieci następuje niezwykle szybkim tempie i dlatego warto wiedzieć, jak dzieci rozwijają się w zakresie utrzymywania uwagi czy impulsywności. A to właśnie funkcje wykonawcze są umiejętnościami poznawczymi, dzięki którym dziecko może kontrolować i samoregulować swoje zachowania.

Funkcje wykonawcze a  rozwój dziecka

Badania wykazały, że rozwój funkcji wykonawczych w dzieciństwie występuje w różnych kontekstach dla różnych grup wiekowych. To zestaw umiejętności niezbędnych do przemyślenia i wykonania zadań. Dzięki nim możemy rozwiązywać problemy, inicjować i realizować cele oraz utrzymać uwagę. Są odpowiedzialne między innymi za planowanie, organizację, zarządzanie czasem, hamowanie reakcji, giętkość poznawczą, czy kontrolę nad emocjami.

Pojawiają się już we wczesnym dzieciństwie i tak, np. niemowlę między 6-12 miesiącem życia już korzysta z umiejętności hamowania reakcji, reagując pozytywnie na osoby bliskie, a trzymając dystans z nieznajomymi.  Rozwija również pamięć roboczą zapamiętując nie tylko znajome twarze, ale również swoje ulubione zabawki.
W drugim roku życia rozwija się między innymi pamięć robocza, kontrola nad emocjami, skupienie uwagi, rozpoczynanie zadań, czy utrzymywanie celu.

Te umiejętności przydają się również w przedszkolu. Dzięki nim dzieci potrafią posprzątać zabawki, ubrać się, czy powstrzymać do jakiś zachowań.  Rozumieją i potrafią sobie przypomnieć instrukcje, np. po zabawie odkładamy misia na półkę, Najpierw śpiewają dziewczynki, a potem chłopcy, itd.

W początkowych klasach dzieci są już w stanie wykonywać wiele poleceń i utrzymywać na dłużej skupienie uwagi. Dzięki temu są w stanie czytać ze zrozumieniem, czy skupić się na wykonywaniu zadań. Dalszej poprawie ulega postrzeganie rzeczy różnej perspektywy.  

Aktywności pomagające przedszkolakom w rozwjaniu funkcji wykonawczych.

• Gry, w których dziecko ma za zadanie posortować karty, według symboli, kolorów itd.
• Nie tylko karty są idealne do tej zabawy, ale również różne rodzaje zabawek sortujących, w których trzeba dopasować kształty lub zachować jakąś kolejność działań. Uczą dzieci, nie tylko jak dostosować się do zmieniających się zasad, jak powstrzymać impuls do działania w oparciu o nawyk , ale również jak zapamiętać duża ilość informacji (rozmiar, kolor, kształt, zasady).
• Kolejnym pomysłem na zabawę są piosenki, podczas których należy powtarzać wersy i ruchy.  np.

Tu paluszek, tu paluszek,
a tu jest mój mały brzuszek.
To jest rączka, a to druga,
A tu oczko do mnie mruga.
Tu jest nosek, tu ząbeczki,
A tu - buzia na ploteczki.
To jest rączka, a to druga,
Popatrz - oczko do mnie mruga.

Czy

 Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!
Krowy na niej hodował, ija, ija o!
Krowa  mu tu i mu mu tam,
Mu mu tu i mu mu tam,
Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!
Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!
Świnki na niej hodował, ija, ija o!
Krowa  mu tu i mu mu tam,
Świnka hrum hrum tu i hrum hrum tam
Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!

Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!
Gęsi na niej hodował, ija, ija o!
Krowa  mu tu i mu mu tam,
Świnka hrum hrum tu i hrum hrum tam
Gęsi gę gę tu i gę gę tam
Pan McDonald farmę miał, ija, ija o!  Itd.

• Tego typu piosenki trenują pamięć operacyjną, ponieważ dziecko musi zapamiętać kolejność wersów oraz czynności, które są do pokazania.
• Dla odmiany proste układanki i puzzle  wymagają skupienia i koncentracji oraz wykorzystania pamięci roboczej do wyszukiwania elementów, które będą pasować do siebie.
• Zabawy z piłką, np. Piłka parzy, sprawiają, że dziecko musi zapanować nad reakcjami.  Oczywiście fantastycznie się sprawdzają  gry zespołowe  wymagające myślenia strategicznego i planowania.
• Bardzo istotne są zabawy w odgrywanie ról, kiedy z dzieckiem uzgadniacie, co kto ma zrobić i jak się może zachowywać, np. podczas zabawy w sklep czy lekarza. Dzięki temu przedszkolak ćwiczy pamięć roboczą , samokontrolę i musi zaplanować kolejne działania.

Aktywności pomagające dzieciom w wieku szkolnym  w rozwjaniu funkcji wykonawczych

Oczywiście nadal gry zespołowe czy takie w których odgrywa się role, ale także

• Gry z odgadywanie, np. Mam na myśli itp. zmuszają dzieci do  używania pamięci roboczej, aby zapamiętać wszystkie informacje o przedmiocie, który próbują odgadnąć.
• Gry planszowe i gry karciane są niezastąpione, np.lubiana przez dzieci Uno -,w której  co chwila zmieniają się zasady i trzeba non stop śledzić kolory i liczby.
• Oczywiście gry typu memory też świetnie się sprawdzają. Nie możecie zapomnieć o warcabach, Chińczyku, grze w okręty, czy Monopoli
• Gry typu Raz dwa trzy, Baba Jaga patrzy, to klasyczna gra, która uczy zarówno hamowania reakcji, jak i kognitywnej elastyczności.
• Minecraft . Udowodniono naukowo, że popularna wśród dzieci gra Minecraf  pomaga  w budowaniu funkcji wykonawczej, ponieważ wymaga od dzieci, aby przestrzegały pewnych zasad dotyczących tego, jak różne postacie i materiały mogą być używane oraz muszą opracować strategie, które pozwolą im  zrealizować zakładane przez nie cele.
• Zabawy z wykorzystaniem ról. O ile młodsze dzieci potrzebowały bardzo realistycznych rekwizytów, żeby móc sobie wyobrazić, że bawią się, np. w sklep, o tyle dzieci w wieku szkolnym należy zachęcać do przygotowywania zabawy od samego początku, czyli łącznie z wymyśleniem i samodzielnym stworzeniem rekwizytów.

Co jeszcze możesz robić, żeby pomóc dziecku w rozwijaniu funkcji wykonawczych?

Możesz zachęcać dzieci do praktykowania samoregulacji i rozwoju funkcji wykonawczych w domu poprzez ustalanie rutyny.  Na przykład ustawcie budzik, który zadzwoni, kiedy nadejdzie pora spania lub koniec zabawy. 

Opisujcie też dzieciom, czego mogą się spodziewać i jak będzie wyglądał ich dzień lub rózne aktywności.  Pomaga to im przewidywania i planowania z wyprzedzeniem. I tak na przykład poinformowanie dziecka, że idziecie do sklepu kupić warzywa, ale że nie będziecie kupować słodyczy powinno sprawić , że zakupy przebiegną w miłej atmosferze bez jęczenia :Mamo/tato kup mi!! Przed wejściem do sklepu możecie jeszcze na wszelki wypadek podpytać dziecko o ustalenia.

Podczas wycieczek, jazdy autobusem możecie np. umawiać się, że dziecko ma pokazywać tylko czerwone samochody, panie w ciąży, czy pieski, itp..

Możecie też nauczyć dziecko medytacji, która doskonale wpływa na rozwój funkcji wykonawczej. Może to być jednak trudne, zwłaszcza dla dzieci w wieku przedszkolnym, dlatego sprawdźcie, jak zadziała proponowany przez nas sposób medytacji nazywany medytacją kroków.

Medytacja kroków

1. Zapowiedz dziecku przed rozpoczęciem spaceru, że będziecie robić kilkuminutową medytację. Wyznacz czas od 2 minut.
2. Wprowadź to jako rutynowe zadane podczas każdego spaceru.
3. Medytację rozpoczyna za każdym razem taki sam dźwięk - albo wydany przez dziecko, albo nagrany przez was.
4. W tym czasie wszyscy milkną i skupiają się w pełni na stawianiu i obserwowaniu kolejnych kroków
5. Medytację kończy umówiony dźwięk
6.  Pamiętaj, żeby czas medytacji był dopasowany do możliwości dziecka i jakkolwiek czasem jest bardzo kuszące chodzenie w ciszy przez 15 minut, to od razu ci mówimy - nie ma takiej możliwości ;)

Sami widzicie, że zabawy rozwijające funkcje wykonawcze są dostępne dla wszystkich i łatwe do przeprowadzenia. A ich rozwój ma znaczący wpływ nie tylko na wyniki szkolne dziecka, ale w późniejszym etapie na jego sukcesy życiowe i zawodowe. Tymczasem większość programów edukacyjnych głownie koncentruje się na tym, co dziecko już wie i potrafi wykonać, często kompletnie pomijając to w jaki sposób dzieci panują nad własnym zachowaniem, jak myślą czy systematyzują swoją wiedzę i zdobywają nowe umiejętności, dlatego warto zainwestować czas, żeby im w tym pomóc.

Anna Ślusarczyk